" شەر ناتوانێت شەر بكوژێت، هەروەك ئاگریش ناتوانێت ئاگر بكوژێنێتەوە.." تۆلستۆی

قسەكردن لەسەر كایە زانستیەكانی هەر یەكە لە چەمكی ئەخلاق‌و سیاسەت بەدرێژای مێژووی هزری سیاسی لە رۆژهەلات‌و لە رۆژئاواد یەكێك بووە لە گفتوگۆو كێشەزا فەلسەفیەكانی نێوان بیرمەندە سیاسی‌و سۆسیۆلۆجی‌و تیۆلۆجیستەكان، مێژووی پێوەندی ئەم دوو بوارە مێژوویێكی ناجێگیرەو هەمیشە هەلبەزو دابەزی تێكەوتووە بەپێی دینامیكیەتی گۆرانە سیاسی‌و كۆمەلایەتیەكان، لەسەردەمی یۆنانەكانەوە ئەم پێوەندیە بەباڵالدەستی ئەخلاق‌و بینینی سیاسەت وەك كایەیێكی ناو مالی ئەخلاق‌و ئایین سەیر كراوە، فەیلەسوفی مەزن سقرات كە بەباوكی ئەخلاق وەسفكراوە بوارێكی یەكجار مەزنی بۆ چەمكی ئەخلاق فەراهام كردووە كە لە نێویدا گشت چەمكەكانی حوكمرانی‌و دەسەڵات‌و پەروەردەی تیادا جێدەبێتەوە، دواتریش هەریەكە لە ئەفلاتون‌و ئەرستۆ بە جۆرێك لەجۆرەكان درێژە پێدەری ئەم رێچكەیە بوونە، ئەفلاتون لە پەرتوكە ناسراوەكەیدا (كۆمار) كە بەشێكی زۆری تەرخان كردووە بۆ شیكردنەوەی چەمكەكانی یەكسانی‌و ئازادی‌و فەزیلە، پێمان دەڵێت ئەمانە گشتیان چەمكی ئەخلاقین‌و پێویستە سیاسەت وەك زانستێك سود لەو گەنجینە بەسودەی ئەخلاق ببینێت، ئەم دیدگا باڵایەی ئەخلاق دەتوانین لای فەیلەسوفی زانستی سیاسەت "ئەرستۆش" بەدیبكەین،  كە لە تێكستە فەلسەفیەكلنیدا هەمیشە جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە ئامانجی زانستی سیاسەت وەك سەروەری زانستەكانی تر "بریتیە لە بەدیهێنانی خێرو ئاسودەیی بۆ مرۆڤ" كە ئەمانەش لە بنەرەتدا چەمكی ئەخلاقین.

 چركە ساتی جیابوونەوەی ئەم دوو كایە گرنگەی كۆمەڵگا لەسەر دەستی بیرمەندی ئیتالی نیكۆلا ماكیاڤیلی دەچێتە قۆناغێكی ترەوە كە بریتیە لەوەدەرنانی ئەخلاق لە ناو كایە سیاسەیكاندا بەتایبەتیش لە ناو دەسەڵات‌و پراكتیزەكردنی حوكمرانیدا، لە گۆشەنیگایێكەوە كە بەدەر نیە لەنێوان ئەو ململانێیە مێژوویەی كە لە نێوان هەر یەكە لە ئەخلاق‌و سیاسەتدا هەبووە، بەتایبەتیش لە سەدەكانی ناوەراستدا، كە روانگە ئاینیەكانی ئەخلاق لەدیدی ئەودا سەرچاوەو مایەی گشت شكستەكانی ئیمپراتۆریەتی رۆمانی‌و بونیاتنانی دەسەڵاتێكی بەهێز بووە، لە دیدی ئەو گوتەیەی كە دەلێت "گرتنەبەری هەر ریگایێك پاساوێكە بۆ بەدەستهێنانی ئامانجێك" كە لە خزمەتی سیاسەت‌و حكمرانی‌و ئەمیڕ دا بێت، ئیتر لەو ساتەوە دابرانێكی مەعریفی دروست دەبێت لە نێوان هەریكە لە كایەكانی سیاسەت‌و ئەخلاقدا، ئەگەر چی سنورەكانی جیاكردنەوەی ئەو دوو چەمكە تا ئێستاشی لەگەڵ دابێت سنوری جێگیر نین نەوەك تەنیا لە رۆژهەڵاتدا بەڵكو لە هزری سیاسی خۆرئاواشدا. بەو واتایەی ئەگەر سیاسەت سەركردایەتیكردنی مرۆڤ بێت بۆ رێكخستنی كارووبارە دونیاییەكانی كە لە چەمكی بەدیهێنانی ئامانج‌و بەرژەوەندیدا كۆتایی دێت، ئەوا ئەخلاقیش بریتیە لە كۆمەلێك بەهاو نۆرم كە لە رێگایەوە رەفتارەكانی مرۆڤ ئاراستە دەكات بەروە ئەو روانگەیەی كە پێیوایە جۆرە گەیشتنێكە بە خێرو ئاسودەیی بۆ كۆمەڵگاو دووركەوتنەوەیەكیشە لە رەفتارە شەرانگێزیەكان، دەكرێت لەم دوو ئامانجەدا دەلیڤیەك هەبێت بۆ نزیكایەتی هەر یەكە لە چەمكەكانی سیاسەت‌و ئەخلاق لە هەمانكاتدا بوارێكیش بێت بۆ هێنانەدی گفتووگۆیێكی مەعریفی كە لە ئێستادا بەجۆرێك لە جۆرەكان قسەی لە بارەیەوە دەكرێت لە نێو خودی فەلسەفەی هاوچەرخی رۆژئاوادا. واتا خستنە كاری سیاسەت بۆ خزمەت كۆمەلێك چەمكی ئەخلاقی كە لە ئێستادا مرۆڤایەتی بەگشتی پێویستی پێیەتی‌و زۆرگرنگە پێوەندیە شارستەنیەكانی لەسەر بونیاتبنرێتەوە، ئەم بۆچوونەمان زیاتر نزیكە لە روانگەیێكی كانتیانە – Kant بۆ ئاشتی جیهانی، یاخود لەو تێزەی هیگل Hegel G.  كە دەلێت" ئەخلاق سروشتی دووەمی مرۆڤە، چونكە سروشتی یەكەمی بوونێكی ئاژەلیانەی راستەوخۆیە". واتا دەتوانین بلێین هەر یەكە لە زانستی سیاسەت‌و ئەخلاق لەو شوێنەدا بەیەك دەگەن كە هەردووكیان بونیادی جۆرێك لە پێوەندیە مرۆڤایەتیەكان بەرهەم دێنن، بەڵام جۆرو فۆرم‌و كاركردنی ئەم پێوەندیانە جیاوازیان هەیە، ئەو پێوەندیەی لە سیاسەتدا بەرهەم دێت زیاتر رەهەندێكی ریالیستینەی هەیە كە لەسەر بنەمای بەرژەوەندیەكاندا بونیاتنراوە، بەڵام ئەو پێوەندیانەی ئەخلاق رەنگرێژی دەكات پێوەندیێكن زیاتر لەسەر بنەمای ئایدیالیانەو چەمكەكانی باش‌و خراپ كاردەكەن. ئەمەش بەو مانایە نیە كە پێویست بێت ئەو دوولاینە لەیەكتر دابراو بێت، چونكە لە ئێستادا سیاسەت خەریكە چەمكە ئەخلاقیەكانیش وەبەردەهێنێت‌و سودیان لێوەردەگرێت، كێشەكانی ژینگەو بلاوبوونەوەی نەخۆشیە جیهانیەكانی وەك ئایدزو، كارەساتە سروشتیەكانی وەك تسونامی‌و بومەلەرزەكان.. وایكردووە سیاسەت لە ئێستادا رەهەندێكی ئەخلاقی مرۆڤایەتی پێوە دیار بێت، دەكرێت ئەمە بۆچوونێك بێت كە هێشتا ئاسۆكانی بەتاواوی ئاشكراو روننین تاوەكو ئێمە بیكەینە پێوەرێك‌و وەك تیۆریكی زانستی قسەیان لەسەر بكەین. بەڵام لە هەمان كاتدا نابێت ئەوەش لە بیر بكەین كە دوو ئاراستە هەیە لە نێوان خودی تێروانینی سیاسەتیشدا، ئاراستەی یەكەمیان پێیوایە سیاسەت بەر لە هەر شتێك بریتیە لە جیاكردنەوەی دۆست لە دوژمن كە بۆ دواجار جیهانی دەروەی خۆی دابەشی سەر دوو فۆرم دەكات‌و بۆرێك نابینێت كە لە نێوان ئەو دوو گوزارەیە هەبێت، ئەم بۆچوونە بۆچونێكی تۆتالیتاریانەیە لە سیاسەتدا نموونەی كارەساتئامێزی وەك نازیزم‌و فاشیزم‌و ستالینیزمی بەرهەمهێناوە، فۆرمەكەی تری سیاسەت كە جۆریك لە ئەخلاقی سیاسی تێدا بەدیدەكرێ‌و نزیكە لەوێناكردنكەی ئەرستۆ بۆ سیاسەت پێیوایە سیاسەت بەر لە هەرشتێك بریتیە لە كۆكردنەوەی جیاوازیەكان‌و رێزگرتن لە دیمەنە ناوێكچووەكان رەگەزە فرە رەنگەكان، ئەم فۆرمەی سیاسەت فۆرمێكی دیموكراسیانەو بەرپرسیارانەی لە مامالەكردندا لەگەڵ واقیعی سیاسەت‌و كۆمەڵگادا، كە زۆربەی توێژەرە سیاسیەكان بە دیمەنی ئێستاو ئاییندەی سیاسەت دەبینن بۆ دروستكردنی شارلاستانیەتێكی جیهانی كە لەسەر بنەمای ململانێ‌و رەتكردنەوەی ئەویتر بونیاد نەنرابێت.

بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەمە ئەو روانگەیە رەتناكاتەوە كە هەریەكە لە بوارەكانی سیاسەت‌و ئەخلاق خاوەن تایبەتمەندی خۆیانن، چونكە بواری كاركردنی كایە ئەخلاقیەكان رەفتارێكی تاكانەیە، بەڵام بواری كاركردنی سیاسەت رەفتارێكی دەستە جەمعیە. لە لایەیێكی ترەوە قسەكردن لەسەر ئەخلاق‌و سیاسەت دەمانگەرێنێتەوە سەر بابەتێكی كێشەئامێزی تر كە ئەوەیش پێوەندی نێوان ئایین‌و سیاسەتە بەو پێیەی ئەخلاق بەر لەهەر شتێك كرۆك‌و بنەمای ئایینە، بۆیە دەكرێت ئەمەش دەروازەیێكی تر بێت كە هاوكار بێت بۆ ناسین‌و تێگەیشتنمان لە چەمكی ئەخلاق‌و پێوەندی لەگەڵ بوارەكانی تردا، چونكە پێوەندیەكانی نێوان ئایین‌و سیاسەتیش لەسەردەمی ئێستاماندا لەبەردەم پێداچوونەوەو بونیاتنانەوە دان، بەتایبەت لە رۆژئاوادا لەبارچوونی بنەما ئەخلاقیەكان كۆمەلگایێكی لێكترازاوو نامۆی لێكەوتۆتەوە چەندان جاریش لەلایەن چەند گەورە بیرمەندێكی رۆژئاوادا هۆشداری لەم بارەیەوە دراوە، بۆیە گۆڤاری رۆشنگەری لەم گۆشەنیگایەوە بە پێویستی زانی تەوەری ئەم جارەی تەرخان بكات بۆ دوو بابەتی زیدَدەگرینگی نێو كایە كۆمەلایەتی سیاسی‌و مەعریفیكان، كە بەرای ئێمە خۆی لە چەند پرسێك دەبینێتەوە:

-           ئایا سنورو چوارچێوەی كایەكانی هەر یەكە لە ئەخلاق‌و سیاسەت لەچ خالێك دەست پێدەكات‌و لە چ خالێكیش دەوەستێت.

-           پێوەندیەكانی هەریەكە لەئەخلاق‌و سیاسەت لە رۆژهەڵات‌و رۆژئاوادا بەچ ئاراستەیێكدا گوزەری كردووە.

-           دەرەنجامەكانی جیابوونەوە ئەخلاق‌و سیاسەت، یاخود گشتگیر تر بلیێن جودابوونەوەی شاری خاواو شاری مرۆڤ لە چ ئاستێكدا وەستاوەو دەرەنجامەكانی چی بوونە.؟

-           پێوەندیە نێو دەولەتیەكان تا چەند رەنگدانەوەی ئەخلاق‌و سیاسەتیان بەسەردا دەسەپێت؟.

-           ئایا لەسەردەمی پۆستمۆدێرنەو توانەوەی سنورە نەتەوەییەكان‌و كۆمەلگای نێتوركدا پێداچوونەوەیك لە ئارادانیە بە پێوەندیەكانی هەریەكە لە كایەی ئەخلاق‌و سیاسەتدا؟، بە تایبەتیش دەركەوتنی چەمكێكی سیاسی ئەخلاقئامێزی وەك حوكمرانی باش Good Governance، سەرەتایێك نیە بۆ ئاشتبوونەوەی ئەم دوو چەمكە.

ئەم تەوەرانەی ئاماژەمان پێداوون چوارچێوەی سنوردارنین بۆ ئەو نووسەرانەی دەیانەوێت بە توێژینەوەكانیان بوارەكانی ئەم دوو چەمكە شرۆڤە بكەن، كە بێگومان كۆمەلێك تەوەری تریش هەن پێویست دەكات ئاماژەیان پێبدرێت كە ئێمە نەمانتوانیبێت فریایان بكەوین، واتا ئەم دۆسیەیە كراوەترە لەو تەوارانەی ئێمە ئاماژەمان پێداووە، بەڵام ئەمە تەنها بەرچاو روونیێكە بۆ ئەو وەرچەرخان‌و شەپۆلە مەعریفیانەی ئێستا لە ئارادان‌و هاوشێوەی دەسپێكێكیشە بۆ چوونە ناو ئەم دۆسێیە كە نووسەران دەتوانن بە توێژینەوەو سەرنج‌و بابەتەكانیان سنوری ئەم تەوەرە فراوان بكەن وەك هەنگاوێك بەرەو تێگەیشتنێكی رۆشنگەریانە بۆ ئەم تەوەرە.  

•           زوبێر رەسوڵ  مامۆستا لە زانكۆی سەلاحەدین